Het project ‘de 36‘ vordert gestaag. driekwart van hen heeft inmiddels een plek op deze website gekregen, zoals Arnold Park. Van deze 36 zijn er 29 via doorgangskamp Westerbork naar Polen (vooral Auschwitz of Sobibor) gedeporteerd; een enkeling belandde in Bergen-Belsen (Duitsland). In de herfstvakantie van 2025 heb ik een reis gemaakt naar Westerbork, Auschwitz en Bergen-Belsen om met eigen ogen deze plaatsen te zien.
Van Kamp Westerbork is weinig meer over. De barakken zijn vrijwel allemaal weg. De villa van kampbaas Gemmeker staat er nog wel. De omgeving is nu ook veel bosrijker dan in de jaren ’40. Je hebt veel verbeeldingskracht nodig om de huidige locatie te zien zoals bijvoorbeeld Heinz van Mindeno deze gezien heeft bij zijn werk voor de Fliegende Kolonne. Hij heeft ruim een jaar in het kamp gewerkt, voordat hij op transport ging en niet meer terugkwam. Anderen, zoals Salomon Mozes, bleven er slechts een paar dagen voordat zij werden gedeporteerd en vermoord in Polen.
Van de resterende 7 (36-29) belandde er 1 na zijn dood ook nog in Westerbork, Hans Koopal. Zo is deze plek gelieerd aan 30 van de 36 gestorven leden van VAS. Hans werd als onderduiker opgepakt en vermoord in Zwolle, waarna zijn lichaam naar Westerbork werd gestuurd voor crematie. Kampbaas Gemmeker weigerde dit en het lijk werd begraven op de hei naast het kamp. Na de oorlog werd het lijk opgegraven en kreeg het een plaats op de Algemene begraafplaats in Westerbork. Na het bezoek aan Kamp Westerbork bezoek ik deze begraafplaats in het dorp. Daar vind ik, na even zoeken, het graf van Hans Koopal. Ik laat twee schaakstukken van de VAS-reservevoorraad achter.
Via Magdeburg en Krakau gaat de reis naar Auschwitz, waar het merendeel van de 36 is vermoord: 18 om precies te zijn. Tien van hen werden direct na aankomst vermoord. Auschwitz bestond uit meerdere kampen, waarbij Auschwitz I het Stammlager was. Het kamp is nog grotendeels onveranderd; hier is weinig verbeelding voor nodig. De stenen barakken staan nog overeind. Opvallend hoe dicht ze op elkaar staan. Bijzonder: je loopt er rond binnen de omheining, op dezelfde plaats waar een aantal van de 36 mogelijk ook heeft rondgelopen, zoals Hijman Frankvoorder, die nog anderhalve maand in Auschwitz heeft geleefd. Bij de herdenkingsplaats naast Block 11 plaats ik weer twee schaakstukken.
Zoals gezegd: er waren hier meer kampen. Auschwitz I werd vooral gebruikt om gevangenen die bijvoorbeeld dienst deden in fabrieken in Auschwitz III-Monowitz te huisvesten. Auschwitz-Birkenau (of Auschwitz II) was een vernietigingskamp. Het werd op 1 maart 1942 geopend, ongeveer 3 kilometer van Auschwitz I. Het is zo immens groot, een gigantisch terrein ten behoeve van de moordindustrie van de nazi’s. Er staan nog wat houten barakken. De crematoria zijn opgeblazen en veranderd in ruïnes. Bij aankomst werd er op het perron geselecteerd: dwangarbeid of via het pad des doods naar de gaskamer. Velen, zoals Max Levenbach, werden direct na aankomst vergast.
De terugweg naar Nederland leidt ons via Wrocław en Hannover naar Bergen-Belsen. Dit was de laatste bestemming voor Maurice Goldschmidt, de enige van de 36 die hiernaartoe is gedeporteerd. In Bergen-Belsen is hij binnen een maand aan longontsteking gestorven, nadat hij ziek op appèl heeft moeten staan in de winterkou. Net als in Westerbork is er van het kamp vrijwel niets meer over. Bij een gedenksteen plaats ik het laatste duo schaakstukken.
